Video
Công đức
Giới Thiệu Chung

NHỮNG NHẬN XÉT VỀ VUA GIA LONG CỦA NGƯỜI NƯỚC NGOÀI

Ngày đăng: 11/01/2022
Tóm tắt:

NHỮNG NHẬN XÉT VỀ VUA GIA LONG CỦA NGƯỜI NƯỚC NGOÀI

Nội dung:

Georges Taboulet, một giáo viên trung học và nhà nghiên cứu nổi tiếng ở Đông Dương, trong tác phẩm "La Geste française en Indochine: histoire par les textes de la France en Indochine des origines à 1914" (Sử liệu Đông Dương thuộc Pháp: Lịch sử nước Pháp ở Đông Dương từ khi khởi nguyên tới năm 1914) viết về con người Nguyễn Ánh: "..gan dạ, không thô kệch, dồi dào biến trá trong mọi tình thế. Ý tưởng đúng đắn; không có khó khăn nào ngăn chặn được ông và không có chướng ngại có thể làm ông lùi bước... Cử chỉ của ông đối với người ngoại quốc thật dễ thương và hòa nhã. Các sĩ quan dưới quyền ông rất kính phục ông. Ông đối xử với họ rất hòa nhã, thân mật và tốt...".

Giáo sĩ Lelabousse viết trong một bức thư ngày 14 tháng 4 năm 1800,  Nguyễn Ánh "cương quyết nhưng không hung tàn", "nghiêm khắc nhưng theo đúng lệ luật"; "là người trí tuệ, tò mò, ham thích và dễ học hỏi, biết ơn, bao dung và tế nhị"; "lớn lên trong tai ương, ông chịu đựng nghịch cảnh một cách can đảm". Ngoài ra Lelabousse còn miêu tả lúc trẻ Nguyễn Ánh mê rượu, nhưng từ khi lên làm chúa ông bỏ hẳn, không chạm một giọt rượu vì Nguyễn Ánh cho rằng "Một kẻ không làm chủ được mình, thì làm sao có thể cai trị được người khác?". Nguyễn Ánh là người có trí tuệ với những đức tính "hăng hái", "thông tuệ", "thẳng thắng", ông còn có khả năng hiểu nhanh. Ông nhớ mọi chuyện rất tài và bắt chước mọi thứ rất dễ dàng. Ông làm việc rất cần mẫn, ban đêm đọc rất nhiều sách và ham thích tò mò tìm hiểu kiến thức một cách "chú ý, thích thú với tất cả những gì thuộc về khoa học phát minh".

Tác giả Nghia M. Vo, mô tả Nguyễn Ánh là một người biết dùng người, ông có khả năng tụ tập được nhiều phe phái kình chống nhau; nhiều người thuộc nhiều sắc tộc. Ông sẵn sàng trọng dụng người tài, bất kể sắc tộc (Nguyễn Văn Tồn, một người Miên); hay nguồn gốc xuất thân (Lê Văn Duyệt, một thái giám). Ngoài ra, Nghia M. Vo còn mô tả Nguyễn Ánh là một người làm việc chăm chỉ như kiến. Cụ thể, Nguyễn Ánh có một lịch làm việc thường nhật như sau: thức dậy từ 6 giờ sáng, bắt đầu gặp quan lại vào 7 giờ và phê duyệt tấu trình cũng như ra sắc chỉ; sau đó đi tới thăm các khu vực công xưởng, binh xưởng. Ăn trưa từ 12 giờ tới 1 giờ chiều, sau đó nghỉ trưa tới 5 giờ chiều. Từ 5 giờ chiều, ông làm việc chính sự tới nửa đêm rồi gặp gia đình mình khoảng một giờ trước khi đi ngủ vào khoảng 2 hay 3 giờ đêm.

Về thời kỳ Gia Long, giáo sư đại học Western Connecticut State Wynn Wilcox mô tả ông là một chính trị gia có hiểu biết, người hiểu và có thể tác động vào tính phức tạp của triều đình ngay khi ông đang hấp hối. Bách khoa toàn thư Anh thì ghi nhận ông là một vị vua cẩn trọng, bảo thủ, điều đã ảnh hưởng tới các triều vua nối ngôi ông. Còn nhà nghiên cứu Đông Á Joseph Buttinger thì mô tả Gia Long là một Nho sĩ nghiêm khắc. Keith Weller Taylor thì nhận xét nhà vua vẫn giữ các thói quen từ thời chiến trong cung đình qua việc ông "không vội vàng nhưng rất quyết đoán" khi giải quyết chuyện chính sự.

Còn theo Michel Đức Chaigneau, người con trưởng của Jean-Baptiste Chaigneau và là người từng trực tiếp gặp Gia Long khi ông chừng 50 tuổi, miêu tả Gia Long về già có "thân thể cường tráng", "da trắng", , "mắt sáng", "tướng đạo mạo đáng kính", "nét mặt trang nghiêm, có sắc diện", "dáng điệu rất sang trọng và tính tình hoà nhã". (https://vi.wikipedia.org)

Trong cuốn Souvenirs de Hue (Hồi ký Huế) của Michel Đức Chaigneau, con trai một phụ tá người Pháp của vua Gia Long là Jean Baptiste Chaigneau (tên Việt là Nguyễn Văn Thắng) đã cho biết vị vua đầu tiên của triều Nguyễn là một người hòa nhã, giản dị, tài năng, có những ý tưởng khoáng đạt và cả sự hào hiệp.

Cuốn sách cũng cho biết "trong sự tâm giao, vua Gia Long rất thích hỏi cha tôi về các trường học và những phong tục của nước Pháp" và "vua Gia Long được công nhận là một người có khả năng nhất của vương quốc vì đã có đầy đủ trong mình những đức tính cần thiết cho một người đứng đầu nhà nước.

Lòng quả cảm và đức tính kiên trì theo đuổi tất cả những mục tiêu đúng đắn làm cho giám mục Adran và những người Pháp làm việc ở Nam Kỳ cho rằng tuyệt nhiên không có một người đứng đầu quốc gia châu Âu nào có thể thay thế được".

Một cố đạo người Pháp tên là Lelabrousse trong bức thư đề ngày 1/5/1800 gửi cho giám đốc trường Tu nghiệp của hội truyền giáo ngoại quốc ở Paris đã viết: 

"Nhà vua có tính chăm chỉ hết sức. Ban đêm Ngài ít ngủ, đọc sách rất nhiều; việc gì cũng tò mò muốn biết và cần cù hiếu học đáo để. Trong điện Ngài ở, có nhiều bộ sách của người Pháp soạn, dạy về các khoa kiến trúc, xây thành đắp lũy.v.v…

Ngài để luôn bên mình, năng mở ra xem những hình vẽ kiểu mẫu rồi cố bắt chước làm theo. Mỗi ngày thấy Ngài tấn tới lên mãi. Tóm lại, ông vua này là một bậc nhân quân vĩ đại nhất xứ Đàng Trong nước Nam từ trước đến giờ".

Một nhà du hành người Anh tên là John Barrow xuất bản tại London vào năm 1806 cuốn sách "A voyage to Cochinchina in the year 1792 – 1793" (Một chuyến du hành đến xứ Nam Hà trong năm 1792 – 1793) đã ca ngợi vua là: "...con người phi thường, một trong số ít người sinh ra với tài năng bẩm sinh để thống trị thế giới".

Hay "...câu chuyện về ông hoàng này, mà tôi đã phác họa sơ lược nêu lên một tấm gương sáng và một bài học bổ ích cho những ai có thể rơi vào những hoàn cảnh rủi ro tương tự, nó chỉ ra rằng nếu biết kết hợp tài năng, nghị lực và lòng dũng cảm theo một hướng chỉ đạo đúng đắn, người ta có thể làm được nhiều việc lớn lao đến như thế nào".

Trong cuốn sách của mình, John Barrow đặc biệt đánh giá cao việc Gia Long xây dựng, tổ chức, cải tiến lực lượng hải quân:

"Ông nắm vững không ít kiến thức về kỹ thuật, khoa học châu Âu; trong đó ông đặc biệt lưu ý về những gì liên quan đến thuật hàng hải và kỹ nghệ đóng tàu. Theo nguồn tin đáng tin cậy, người ta kể lại rằng để nắm vững kiến thức về thực hành cũng như về lý thuyết của kỹ thuật đóng tàu châu Âu, ông đã mua một chiếc tàu Bồ Đào Nha với mục đích chỉ để tháo rời ra thành từng bộ phận, từng tấm ván một, rồi tự tay lắp vào một tấm ván mới có hình dáng và kích thước tương tự như cái cũ mà ông đã tháo ra, cho tới khi mọi thanh sàn tàu, xà ngang tàu, thanh gỗ khớp nối được thay thế bằng những cái mới, và như vậy con tàu hoàn toàn được đổi mới.

Nghị lực tinh thần của ông không kém phần mạnh mẽ so với năng lực hoạt động thể chất của ông. Thực vậy, nhà vua đã được coi như xung lực chủ yếu của mọi cuộc vận động xảy ra trong vương quốc rộng lớn và thịnh vượng của mình”.

Cố đạo Lelabrousse cũng dành một phần trong bức thư của ông để nhắc đến câu chuyện đáng nể này như sau:

"Thiên tư nhà vua cũng tốt không kém gì tâm tính, trí khôn nhanh nhẹn, thấu suốt dù những việc rắc rối nhất hạng, Ngài chỉ trông thoáng qua là hiểu ngay.

Lại có khiếu nhớ lạ lùng, phàm những gì qua mắt có thể ghi mãi trong trí không quên, cũng như trông thấy điều gì mới lạ đều có thể bắt chước một cách dễ dàng, tự nhiên.

Các xưởng đóng chiến thuyền trong xứ và các quân cảng được Ngài xếp đặt chỉnh tề, đồ sộ; người ngoại quốc đến xem phải động lòng kính phục, nếu cả châu Âu được trông thấy thì cả châu Âu cũng phải khen ngợi.

Một bên bài trí la liệt những súng trường, súng thần công, đại bác đủ hạng, những dã pháo, những xe chở súng, những viên đạn lớn nhỏ đủ cỡ..v.v.. Phần nhiều so sánh với các kiểu súng đạn tốt nhất ở Tây phương, bất quá chỉ thua kém về vẻ đẹp mà thôi.

Một bên thì đỗ chi chít những chiến thuyền không biết cơ man nào mà đếm; to có nhỏ có, chiếc nào chế tạo trông cũng có vẻ hùng vĩ khá sợ. Tất cả các thuyền binh khí ấy toàn là công trình của ông vua hiếu động và đa tài, đa nghệ…”(http://soha.vn, 03/12/2016 ) 

Năm 1792, John Barrow có mặt trong phái đoàn do Bá Tước George Macartney dẫn dầu, làm nhiệm vụ ngoại giao tại Trung Quốc theo lệnh của chính phủ Anh. Trên đường đi phái đoàn có dừng lại ở Đà Nẵng (không rõ bao lâu) và trở về nước năm 1794. Năm 1806, John Barrow xuất bản cuốn hồi ký "Một chuyến du hành đến xứ Nam Hà 1792-1793"  tại Anh. Trong cuốn sách này có những đoạn kể khá chi tiết và rõ nét về vua Gia Long. Để viết về vua Gia Long, John Barrow đã tham khảo những ghi chép của Laurent Barizy, một trong những người Pháp sát cánh với vua trong suốt những năm tháng nội chiến với Tây Sơn, nên những gì Barrow kể có độ chính xác tương đối cao.

Theo Barrow, vua có chiều cao hơn người bình thường một chút, dung mạo ưa nhìn và đáng mến, nước da đỏ hồng, rám sạm nhiều vì thường xuyên dãi dầu nắng gió. Ông được mô tả là "con người dũng cảm mà không liều lĩnh, có nhiều mưu lược mỗi khi cần phải vượt qua khó khăn. Những quan niệm của ông nhìn chung là đúng đắn. Ông cư xử quyết đoán và không bao giờ nản chí trước khó khăn hoặc bị lạc hướng bởi những trở ngại. Ông thận trọng khi quyết định, khi đã quyết định rồi thì nhanh chóng và hăng hái thực hiện. Trong chiến trận, ông luôn nổi trội. Cầm đầu đạo quân, ông tỏ ra hồ hởi và vui tính, lịch thiệp và quan tâm đến những sĩ quan dưới quyền chỉ huy của mình. Ông thận trọng tránh tỏ ra thiên vị cá nhân đối với bất kỳ ai. Trí nhớ của ông rất chính xác, đến mức người ta nói rằng ông thuộc tên phần lớn những người lính trong quân đội của mình. Ông cảm thấy vui thích khác thường khi chuyện trò với binh lính và khi nói về những câu chuyện mạo hiểm và những chiến tích của họ. Ông đặc biệt thích hỏi thăm về vợ con họ, xem con cái họ có đi học đều không, định thu xếp như thế nào khi chúng lớn lên, và tóm lại, quan tâm đến mọi thứ nhỏ nhặt liên quan đến gia đình họ"…..  "cách ông đối xử với người nước ngoài đầy tính nhã nhặn và lịch sự"… "Ông hiểu biết kỹ những tác phẩm của những tác giả Trung Hoa xuất sắc nhất, và qua nhiều đoạn của bộ bách khoa toàn thư mà giám mục Adran đã dịch sang chữ Hán cho ông, ông nắm vững được không ít kiến thức về kỹ thuật, khoa học châu Âu; trong đó đặc biệt lưu ý về những gì liên quan đến thuật hàng hải và kỹ nghệ đóng tàu

Để có thể tham gia tốt hơn vào những công việc cai trị, lối sống của ông đã được điều chỉnh theo một kế hoạch cụ thể. "Lúc 6 giờ sáng, vua trở dậy đi tắm nước lạnh. Tới 7 giờ, vua tiếp các quan, tất cả những thư từ tấu biểu nhận được của ngày hôm trước đều được tuyên đọc, những mệnh lênh của vua về các tấu biểu này được ghi chép tỉ mỉ…. Vào khoảng 12 giờ trưa hoặc một giờ chiều, ông dùng bữa ở xưởng đóng tàu, gồm cơm ăn với một ít cá khô. Lúc 2 giờ chiều, vua lui về phòng mình và ngủ cho tới lúc 5 giờ. Khi đó vua trở dậy hội kiến với các sĩ quan quân đội và hải quân…Ông không dùng rượu Tàu hay bất kỳ một loại đồ uống có chứa cồn nào, ăn rất ít thịt, một ít cá, cơm, rau quả, nước trà với bánh bột nhẹ là những đồ ăn uống chính hằng ngày". Với thân mẫu "vua tuân thủ một cách cặn kẽ các châm ngôn về đạo hiếu đã được ghi trong các kinh sách Khổng Tử, và bản thân ông cũng rất cung kính khiêm nhường với bà mẹ của mình, như một đứa trẻ đứng trước người thầy giáo của nó". Khi tranh luận với giám mục Adran, vua Gia Long cũng đã thẳng thắn nói lên quan điểm của mình về tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên, qua lời tường thuật của vị giám mục trong bức thư gửi về Pháp đề ngày 17 tháng 8 năm 1789: "Tôi đã cấm đoán ma thuật, chiêm tinh, đoán số, và tôi cũng coi việc thờ ngẫu tượng là sai, là kỳ cục. Nhưng tôi kiên trì thờ cúng ông bà theo cách mà tôi đã trình bày với ngài, bởi tôi coi đó như là một trong những cơ sở của nền giáo huấn của chúng tôi. Nó gợi cho con trẻ ngay từ khi còn thơ ấu lòng hiếu thảo đối với cha mẹ và đem lại cho các bậc cha mẹ cái quyền uy mà nếu thiếu nó, họ không thể ngăn chặn tốt sự hỗ loạn trong gia đình". Ngoài ra vua cũng dành thời gian chăm sóc các phần mộ tổ tiên, các chuyến vi hành thăm lăng tẩm của ông sau này cũng được Michel Đức Chaigneau con trai Jean Baptiste Chaigneau ghi chép khá cụ thể trong hồi ký của mình.

Bằng những gì đã tìm hiểu được, Barrow đã ca ngợi vua Gia Long "như Alfed (tức Quốc vương của Vương quốc Wessex) bất tử của chúng ta, không quản khó nhọc để phục hưng đất nước". Những đoạn cuối nói về vua, tác giả đã đánh giá "câu chuyện về ông hoàng này, mà tôi đã phác họa sơ lược nêu lên một tấm gương sáng và một bài học bổ ích cho những ai có thể rơi vào những hoàn cảnh rủi ro tương tự;nó chỉ ra rằng nếu biết kết hợp tài năng, nghị lực và lòng dũng cảm theo một hướng đúng đắn, người ta đã có thể làm được nhiều việc lớn như thế nào”Text Box: Thuyền chiến thời Nguyễn. Tranh vẽ của Nguyễn Thứ, họa sĩ cung đình thời Nguyễn (nguồn: internet)Để có thể tham gia tốt hơn vào những công việc cai trị, lối sống của ông đã được điều chỉnh theo một kế hoạch cụ thể. "Lúc 6 giờ sáng, vua trở dậy đi tắm nước lạnh. Tới 7 giờ, vua tiếp các quan, tất cả những thư từ tấu biểu nhận được của ngày hôm trước đều được tuyên đọc, những mệnh lênh của vua về các tấu biểu này được ghi chép tỉ mỉ…. Vào khoảng 12 giờ trưa hoặc một giờ chiều, ông dùng bữa ở xưởng đóng tàu, gồm cơm ăn với một ít cá khô. Lúc 2 giờ chiều, vua lui về phòng mình và ngủ cho tới lúc 5 giờ. Khi đó vua trở dậy hội kiến với các sĩ quan quân đội và hải quân…Ông không dùng rượu Tàu hay bất kỳ một loại đồ uống có chứa cồn nào, ăn rất ít thịt, một ít cá, cơm, rau quả, nước trà với bánh bột nhẹ là những đồ ăn uống chính hằng ngày"6. Với thân mẫu "vua tuân thủ một cách cặn kẽ các châm ngôn về đạo hiếu đã được ghi trong các kinh sách Khổng Tử, và bản thân ông cũng rất cung kính khiêm nhường với bà mẹ của mình, như một đứa trẻ đứng trước người thầy giáo của nó"7. Khi tranh luận với giám mục Adran, vua Gia Long cũng đã thẳng thắn nói lên quan điểm của mình về tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên, qua lời tường thuật của vị giám mục trong bức thư gửi về Pháp đề ngày 17 tháng 8 năm 1789: "Tôi đã cấm đoán ma thuật, chiêm tinh, đoán số, và tôi cũng coi việc thờ ngẫu tượng là sai, là kỳ cục. Nhưng tôi kiên trì thờ cúng ông bà theo cách mà tôi đã trình bày với ngài, bởi tôi coi đó như là một trong những cơ sở của nền giáo huấn của chúng tôi. Nó gợi cho con trẻ ngay từ khi còn thơ ấu lòng hiếu thảo đối với cha mẹ và đem lại cho các bậc cha mẹ cái quyền uy mà nếu thiếu nó, họ không thể ngăn chặn tốt sự hỗ loạn trong gia đình"8. Ngoài ra vua cũng dành thời gian chăm sóc các phần mộ tổ tiên, các chuyến vi hành thăm lăng tẩm của ông sau này cũng được Michel Đức Chaigneau con trai Jean Baptiste Chaigneau ghi chép khá cụ thể trong hồi ký của mình.

Jean Baptiste Chaigneau (tên Việt là Nguyễn Văn Thắng), một trong số những người Pháp đến Việt Nam giúp vua Gia Long chống lại nhà Tây Sơn, ông cũng là một trong số ít những người Pháp ở lại Việt Nam làm quan và nhận được sự ưu ái của vua. Năm 1819 ông trở về Pháp thăm nhà, hai năm sau (1821) trở lại Việt Nam ông nhận được tin vua Gia Long băng hà, điều đó đã khiến cho ông rất đau buồn. Trong bức thư của ông gửi cho người anh tại Pháp có đoạn viết về vua Gia Long như sau : "…Anh thân mến, tụi em đã về đến đây, sức khỏe tốt. Nhưng em không còn nhìn thấy Đàng Trong như lúc em đã rời nó. Khi vừa đến đây em được biết cái chết của vị vua lớn tuổi đã tạo ra nhiều thay đổi. Em thực sự tiếc rẻ về điều này và sẽ còn tiếc rẻ lâu dài, vì đó là một con người dũng cảm. Ông mất như một người đã sống với tất cả sự bình tâm và lẽ phải"11.

Michel Đức Chaigneau, con trai của Jean Baptiste Chaigneau, sinh ra tại Huế, năm 16 tuổi ông cùng cha và các em trở về Pháp. Năm 1867 ông xuất bản tập hồi ký Hồi ức về Huế, tác phẩm là một tài liệu quý giúp cho người đời sau có thể hiểu được nhiều điều về đời sống xã hội, nhất là đời sống trong cung đình dưới thời vua Gia Long.

Michel Đức Chaigneau cũng đã được diện kiến vua Gia Long. Theo ông, vua có môt vóc dáng trên mức trung bình, một thể chất mạnh mẽ, đầu cân đối với thân mình, gương mặt đầy vẻ biểu cảm và nhân hậu. Nước da của ông sáng, đôi mắt tinh nhanh, hàm râu trắng xóa một màu.

Qua những ghi chép trên, chúng ta nhận ra vua Gia Long là người có tính cách kiên nhẫn bền bỉ, ham học hỏi, thân thiện nhưng cương trực, biết quan tâm đến những người khác. Vua có lối sống khoa học giản dị, một vị vua mẫn cán và là một người con hiếu thuận./.(http://baotanglichsu.vn/ ngày 20/04/2020 với tiêu để: “Vua Gia Long qua ghi chép của người nước ngoài”)Qua bút ký của Michel Đức, vua Gia Long tỏ ra có một bộ óc hài hước khá thú vị khi đề cập đến những người phụ nữ của mình. Trong những buổi nói chuyện thân mật cùng Chaigneau hay Vannier, ông thường nói vui rằng cai trị vương quốc của mình còn dễ hơn là quản lý một đội ngũ cung phi hùng hậu như thế. Ông cũng cho rằng, thật là một lầm lẫm lớn khi nghĩ rằng ông được nghỉ ngơi ở hậu cung sau những giờ triều chính căng thẳng. Khi có một quan lại người Pháp tâu với nhà vua: "Sẽ rất dễ dàng nếu Bệ hạ giảm thiểu sự bực bội của mình bằng cách giảm bớt số cung phi đi…", nhà vua chặn lại ngay: "Suỵt, nói nhỏ thôi, nói nhỏ thôi".

https://baothuathienhue.vn/ ngày 26/07/2020  trong bài tựa đề: “Cách nhìn khác về vua Gia Long của một nhà văn người Pháp” là Marcel Gaultier. Ông đã viết : “Vào năm 1802, sau khi giành lại Huế, mở ra triều đại Gia Long, vị vua họ Nguyễn này mới có thể đo đếm đoạn đường đã qua. Hai mươi lăm năm thử thách đã trui rèn nên tâm hồn quả cảm. Tuổi trẻ sớm chín muồi trong bất hạnh, đã nếm qua mọi gian truân, đã từng biết mọi thứ ruồng rẫy. Giờ đây dòng họ, đã được khôi phục trên ngai vàng, được củng cố trong toàn bộ quyền hạn lịch sử, và rồi chỉ sau một trận chiến chóng vánh ở Bắc kỳ, cả ba kỳ cùng nói tiếng An Nam được thống nhất dưới cùng một pháp chế. Nhưng còn cần phải xây dựng lại. Là chiến binh, Gia Long đã từng biết chiến thắng; là hoàng đế, ông còn biết xây dựng…”.

Chân dung vua Gia Long hiện ra theo lời tựa sách của ông Pierre Pasquier, quan toàn quyền Đông Dương vào năm 1932, là "không gì có thể làm mờ nhạt đi những đường nét hay làm giảm sút vẻ nổi bật của khuôn mặt" của người sáng lập nên triều Nguyễn. (https://tuoitre.vn/13/06/2020)

Hà Nội, ngày 10/1/2022

Người sưu tầm: Ts. Nguyễn Văn Kiệm – Chủ tịch HĐHNVN

 

Trích nguồn: HỌ NGUYỄN VIỆT NAM

Thư viện ảnh